Klinik Psikolog Özgenur Taşkın, bireylerin yaşam kalitesini olumsuz etkileyen tükenmişlik sendromunun nedenlerini, nasıl ortaya çıktığını ve tedavi yöntemlerini ayrıntılı bir şekilde açıkladı.
Sendromun Evrimi
Tükenmişlik sendromu, 1970’li yıllarda New York’lu psikoterapist Herbert Freudenberger tarafından “burnout” terimiyle tanımlanmıştır. Taşkın, bu sendromun zamanla değiştiğini vurguladı: “Freudenberger, tükenmişlik sendromunu yorgunluk, herhangi bir iş yapmada zorlanma, işe gitme isteksizliği ve bedensel şikayetlerle ilişkilendirmiştir. İlk başta, bu sendrom daha çok işine fazla odaklanan kişiler için tanımlanmıştı. Ancak günümüzde iş dışındaki hayatında tükenmiş hisseden bireyler de bu sendromdan etkilenmektedir. Örneğin, aile üyelerinin bakımını üstlenen veya aile içindeki yükü omuzlayan kişiler risk altındadır. Artık yalnızca iş nedeniyle tükenmişlik yaşamak yeterli bir kriter değil; bireylerin genel yaşam koşulları da bu durumu etkileyebiliyor. Tükenmişlik sendromu yaşayan bireyler genellikle şikayetlerini iş koşullarıyla ilişkilendirirler. Olumsuz iş şartları devam ettikçe bu şikayetler sürer; fakat iş koşulları iyileştiğinde, şikayetlerin de azalacağına inanırlar.”
Tükenmişliğin Üç Farklı Biçimi
Tükenmişlik sendromu, bireylerde üç ana şekilde kendini gösterebilir: duygusal tükenmişlik, depersonalizasyon ve düşük verimlilik hissi. Taşkın, bu durumları şu şekilde açıkladı: “Duygusal tükenmişlik yaşayan kişiler, iş yapma gereği hissetmemekte, sabah işe gitmeleri bile onları yıpratmaktadır. Normalde yoğun bir günün sonunda arkadaşlarla vakit geçirmek veya kısa bir tatil yapmak dinlendirici gelirken, duygusal tükenmişlik yaşayan bireyler bu aktivitelere katıldıklarında bile kendilerini dinlenmiş hissetmezler. Sinirlilik, moral bozukluğu ve somatizasyon gibi olumsuz duygular ortaya çıkabilir. Sonuç olarak, bu kişilerde bir boşluk hissi meydana gelebilir. Duygusal tükenmişlik genellikle uyku bozuklukları ile ilişkilidir.”
Düşük Verimlilik ve Yetersizlik Duygusu
Depersonalizasyon yaşayan bireyler, diğer insanlarla ilişkilerinde daha mesafeli ve duygusuz bir tutum sergileyebilirler. Taşkın, bu durumu şu şekilde ifade etti: “Bu kişiler boş zamanlarını değerlendirmeyi ve sosyal ilişkileri sürdürmeyi anlamsız bulurlar. Zamanla değer kaybı, arkadaşlık ve iş kaybı gibi olumsuz süreçler yaşanabilir. Kendini tükenmiş hisseden bireylerde olumsuz düşünceler, suçluluk duygularına yol açar ve kendilerini yabancı veya değişmiş hissetme durumu gözlemlenebilir. Düşük verimlilik hissi yaşayanlar, iş ve günlük yaşamın taleplerini karşılayamayacaklarından korkarlar. Bu korku, genellikle aşırı çalışarak telafi edilmeye çalışılır ya da verimlilik, ilaç, alkol veya uyuşturucu madde kullanarak artırılmaya çalışılır.”
Kronik Stres ve Tükenmişlik İlişkisi
Taşkın, tükenmişlik sendromunun yaygınlığına dair yapılan araştırmaların farklı sonuçlar ortaya koyduğunu belirterek şunları ekledi: “Tükenmişlik sendromunun sıklığıyla ilgili kesin tahmin yapmak zordur. Tükenmişliğin nasıl oluştuğuna bakıldığında, sürecin gelişimine etki eden risk faktörleri çalışma koşulları, kişilik özellikleri ve genel yaşam stresine bağlı olarak değişkenlik gösterebilir. Tükenmişlik süreci, talepler ile bunları karşılayamama korkusu arasındaki sürekli dengesizlikten kaynaklanır. Sonuç olarak bu durum kronik strese yol açar. Taleplerin ne zaman strese dönüşeceği ise çevresel faktörlere ve bireyin yapısına bağlıdır.”
Uyku Bozukluğu: Tükenmişlik Sendromunun Habercisi
Tükenmişlik sendromuna yakalanmadan önce bireylerin bu durumu önceden hissedebileceğini belirten Taşkın, “Sendromun ilk belirtileri genellikle uyku bozukluklarıdır. Bireyler uykuya dalamaz veya çok erken kalkma sorunu yaşayabilirler. Sorunlarını sürekli zihninde canlandırma eğiliminde olabilirler. Belirtiler kişinin zayıf noktalarına bağlı olarak değişiklik gösterebilir; bazı bireylerde mide problemleri, bazılarında ise sırt veya baş ağrıları ortaya çıkabilir. Bunun yanı sıra, genel bir yorgunluk hissi ve enerji kaybı da görülebilir.” dedi.
Erken Müdahalenin Önemi
Erken müdahalenin kritik olduğunu vurgulayan Özgenur Taşkın, tükenmişlik sendromunun önlenmesi için alınabilecek önlemleri şu şekilde sıraladı: “Tükenmişlik sendromu riski taşıyan bireyler, uyarı sinyallerini göz ardı ederek yüklerini hafifletmek yerine daha çok çalışmaya ve kendilerine ayırdıkları zamanı kısaltmaya yönelirler. Bu yanlış bir yaklaşımdır. Eğer bir şeylerin ters gittiğini hissediyorlarsa, durup kendilerini dinlemeli ve stresin kontrolünü kaybetmesine izin vermeden bir uzmandan yardım almalıdırlar. Tükenmişlik sendromu, depresyon belirtileriyle benzerlik gösterdiği için süreç de benzer şekillerde ilerleyebilir. Hem ayakta hem de yataklı tedavi yöntemlerinde psikoterapi ve ilaç tedavisinin etkili olduğu söylenebilir.”
