Tsunami Nedir?
Tsunami, genellikle yer altındaki depremler, volkanik patlamalar ve diğer su altı olayları (örneğin, insan yapımı patlamalar, su altı heyelanları, buzul parçalanmaları ve meteorit çarpmaları gibi) sonucunda büyük miktarda suyun yer değiştirmesiyle oluşan, okyanus, deniz ve büyük göllerde meydana gelen olağanüstü yüksek ve uzun dalgalardır. Tsunamilerin en sık tetikleyeni depremler olsa da, su yüzeyindeki çeşitli olaylar da tsunami oluşturabilir.
Normal Dalgadan Farkı Nedir?
Normal dalgalar ile tsunamilerin farkı, tsunamilerdeki iki dalga tepesi arasındaki mesafenin (dalgaboyu) aşırı büyük olmasında yatmaktadır. Yüzey dalgaları, rüzgarlar veya gelgitler tarafından oluşturulurken, tsunamilerde dalga boyları yüzlerce kilometreye kadar çıkabilmektedir. Tsunamiler öncesinde kıyı sularının geri çekilmesi, bu durumu gözlemlemek için önemli bir işarettir. Aşağıdaki görselde, dalga önündeki suyun ritmik olarak geri çekildiği görülmektedir:
Dalga önündeki su ritmik olarak geri çekiliyor. Bu işaret, çok kısa bir süre içinde kıyıya tsunami vuracağının en önemli işareti.
Tsunami Neden Olur?
Genel olarak tsunamilere yol açan olaylar arasında, en yaygın olanları bindirme fay hatları ve ters fay hatlarıdır. Yıkıcı tsunamilerin %10-15’i doğrultu atımlı depremlerden kaynaklanmaktadır. Bu tür depremlerde okyanus tabanı yatay olarak hareket eder. Tsunamiler ayrıca, kıyılarda meydana gelen büyük heyelanlar, kaya düşmeleri, buzul parçalanmaları gibi olaylardan da tetiklenebilir. Bu tür olaylar, genellikle depremler olmaksızın ve herhangi bir uyarı olmadan gerçekleşebilir ve ciddi yıkımlara yol açabilir.
Örneğin, 17 Temmuz 1998’de Papua Yeni Gine’de meydana gelen 7.0 büyüklüğündeki bir deprem, heyelanlar tetikleyerek tsunami oluşturmuş ve bu tsunami 2200 kişinin ölümüne ve 10.000 kişinin evsiz kalmasına neden olmuştur. Ayrıca, su altı ve su üstü volkanik faaliyetler de tsunamilere yol açabilir. Lav fışkırmaları, deniz altı volkan patlamaları, kaldera oluşumları ve volkanik heyelanlar gibi olaylar, büyük miktarda suyun yer değiştirmesine neden olarak tsunamileri tetikleyebilir. Hava olayları da tsunamilerin oluşumuna katkıda bulunabilir. Özellikle, şiddetli hava basıncı değişimleri, meteotsunami adı verilen tsunamilerin ortaya çıkmasına yol açabilir.
Yüksek Dalgalarla Oluşmak Zorunda Değil
Tsunamiler genellikle büyük dalgalarla bilinse de, aslında bir tsunaminin dalgaları her zaman büyük görünmek zorunda değildir. Önemli olan, yüzeyin altında büyük miktarda suyun yer değiştirmesidir. Bir fay hattı kırıldığında, su kolonunun aniden yer değiştirmesi, çok daha fazla suyun hareket etmesine neden olur. Açık denizdeki tsunamiler genellikle 30 santimetre ile 1 metre arasında dalga yüksekliğine sahip olabilirken, saatte 800 kilometre hızla hareket edebilirler. Bu nedenle, birçok denizci altlarından geçen tsunamiyi fark edemeyebilir.
Bu Durumlarda Kıyıdan Uzaklaşılmalı
Kıyıya ulaşan dalgalar, hızla yavaşlar ve saatte 30-50 kilometre hıza düşer. Tsunami kıyıya vurduğunda, kıyı sularının geri çekilmesi, anormal bir gelgit gibi görünür. Ancak, bu durum Ay ve Güneş’in etkisinden değil, tsunamiden kaynaklanır. Kıyıdaki anormal su çekilmeleri, tsunamilerin en belirgin işaretlerindendir. Bu tür durumlarda, asla kıyıya gitmemeli, aksine yüksek bir yere ulaşmak için kaçınılmalıdır. Kıyıya ulaşan dalgalar, genellikle dev dalgalar yerine çok güçlü bir sel veya şiddetli bir gelgit dalgası gibi görünür. Tüm tsunamilerin aynı şekilde gözlemlenmediği unutulmamalıdır.
Türkiye’de Tsunami Olabilir Mi?
Bir tsunaminin oluşması için bir okyanusa ihtiyaç yoktur. Akdeniz ve Ege Denizi’nde birçok tsunami meydana gelmiş ve bunlar önemli yıkımlara neden olmuştur. Örneğin, 1999 depremi sırasında İzmit Körfezi’nde tsunami faaliyeti gözlemlenmiştir. Büyük göllerde de tsunami oluşumu mümkündür. Michigan Gölü’nde yaşanan meteotsunami örnekleri, göl düzeyindeki tsunamilerin nasıl ölümcül olabileceğini göstermektedir:
- 4 Temmuz 1929’da Michigan Gölü’nde, fırtınadan kaynaklandığı düşünülen 6 metrelik bir tsunami meydana geldi ve 20 kişinin boğularak ölmesine yol açtı.
- 26 Haziran 1954’te aynı gölde 3 metrelik bir meteotsunami yaşandı ve 7 kişi hayatını kaybetti.
- 4 Temmuz 2003’te yine aynı gölde büyük dalgalar oluşturmayan tsunami meydana geldi ve 7 yüzücü boğularak öldü.
Seferihisar Örneği
30 Ekim 2020’de İzmir’in Seferihisar ilçesi açıklarında meydana gelen deprem sırasında küçük bir tsunami oluştuğu düşünülmektedir. Deprem sonrası Sığacık/İzmir’de dışarı çıkarılan bir vatandaş, bu tsunaminin etkisiyle boğularak hayatını kaybetti. Bu durum, depremlerle tsunamilerin el ele gittiğini ve Türkiye’de de (depremin yer ve niteliğine göre) tsunami kaynaklı ölümcül sel etkilerinin yaşanabileceğini göstermektedir.
Tsunami Oluşması İçin Gereken Koşullar
Bir tsunaminin oluşabilmesi için üç ana kriter gereklidir:
- 1- Tsunamiyi tetikleyen bir depremin, deniz tabanına çok yakın bir yerde meydana gelmesi gerekir. Derinlikte meydana gelen depremler, tsunami oluşumunu zorlaştırır.
- 2- En küçük seviyeli tsunamiler, yüzeye yakın ve 4 büyüklüğünden büyük depremlerle oluşur. Ancak, bilinen anlamda bir tsunami için en az 6.5 büyüklüğünde bir depremin yaşanması gereklidir.
- 3- Deprem sırasında yer değiştiren su miktarı, tsunami yaratabilecek kadar büyük olmalıdır. Okyanusların derinliği, denizlerden ve göllerden daha fazla olduğu için tsunamiler sıklıkla okyanuslarda meydana gelir.
Kaynak: Evrim Ağacı
