Sivrisinekler, tarih boyunca savaşlardan daha fazla insanın ölümüne yol açan, doğanın en ölümcül yaratıkları arasında yer almaktadır. Sivrisinekler ve yaydıkları hastalıklar, 2018 yılında yaklaşık 725 bin ölümle sonuçlanmıştır. Bu korkutucu istatistik, sivrisinekleri insan sağlığı için büyük bir tehdit haline getiriyor. Aynı yıl, insan kaynaklı ölümler 437 binle ikinci sırada yer alırken, diğer tehlikeli hayvanlar arasında yılanlar, köpekler, zehirli salyangozlar, timsahlar ve daha birçok canlı da bulunuyor. Bu durum, Dünya Sağlık Örgütü’nün 2017 yılında “Küresel Vektör Kontrol Yanıtı (GVCR) 2017–2030” kılavuzunu onaylamasına neden oldu. Bu kılavuz, ülkelerin sivrisinek kaynaklı hastalıklarla mücadele etmesine yardımcı olmayı amaçlıyor ve hastalıkların önlenmesi ile olası salgınlara hızlı müdahale için kritik bir rol oynuyor.
Sivrisinekler, Batı Nil virüsü, Zika virüsü, dang humması, sarı humma, chikungunya gibi birçok hastalığın taşıyıcısıdır. 2020 yılında bu hastalıklar nedeniyle 627 bin insan hayatını kaybetmiştir. Salamanca Üniversitesi’nde Mikrobiyoloji Profesörü Raúl Rivas González tarafından hazırlanan bu yazı, sivrisineklerin insanları neden daha çok ısırdığına dair önemli bilgiler sunmaktadır.
Karbondioksit ve Vücut Kokuları
Hem erkek hem de dişi sivrisinekler, aslında diğer hayvanları ısırmadan da yaşayabilirler. Ancak dişi sivrisinekler, üreme döngüsünü tamamlamak için kan ihtiyaç duyar. Yaklaşık yüz yıl önce yapılan araştırmalar, karbondioksitin (CO²) sivrisinekleri nasıl cezbettiğini ortaya koymuştur. Fakat bu durum, sivrisineklerin neden bazı kişileri diğerlerinden daha fazla tercih ettiğini açıklamak için yeterli değildir.
Sivrisineklerin belirli insanlara yöneliminin ardında yatan fiziksel ve kimyasal işaretler arasında; ısı, su buharı, nem, görsel faktörler ve en önemlisi deriden yayılan kokular yer almaktadır. Hangi kokuların sivrisinekleri daha çok çektiği üzerine yapılan çalışmalar devam etmektedir. Ancak indol, nonanol, oktenol ve laktik asit gibi moleküllerin sivrisinekler üzerinde etkili olduğu gözlemlenmiştir.
Florida Üniversitesi’nden Matthew DeGennaro liderliğindeki bir araştırma ekibi, Aedes aegypti sivrisineklerinin laktik asidi tespit etmesini sağlayan IR8a adlı benzersiz bir koku reseptörü keşfetmiştir. Araştırmacılar, bu reseptörü mutasyona uğrattıklarında, sivrisineklerin laktik asit ve insan vücudu tarafından yayılan diğer asidik kokuları algılayamadığını gözlemlemişlerdir.
Sivrisinekleri Çeken ‘Parfüm’
Son zamanlardaki araştırmalar, dang ve Zika virüslerinin farelerin ve enfekte olmuş insanların kokularını değiştirdiğini göstermektedir. Bu değişim, sivrisineklerin hasta kişileri ısırarak enfekte kan almasını ve virüsü başkalarına taşımasını kolaylaştırmaktadır. Normalde, insan ve kemirgenlerin derisi, bakteri popülasyonlarını sınırlayan antimikrobiyal peptitler üretmektedir. Ancak, dang veya Zika ile enfekte olmuş farelerde bu peptitlerin seviyeleri azalmakta, bazı bakteriler çoğalarak asetofenon üretimini tetiklemektedir.
İnsanlarda da benzer bir durum söz konusudur. Dang humması hastalarının koltuk altlarından alınan kokular, sağlıklı bireylerin kokularına göre daha yüksek asetofenon içerir. İlginç olan ise bu durumun düzeltilebilmesidir. Dang humması ile enfekte olmuş fareler, daha az asetofenon salınımına yol açan izotretinoin ile tedavi edilerek sivrisineklerin çekiciliği azaltılmıştır. Bu bulgular, sivrisineklerin bir insanı ısırma tercihinin anlaşılmasına ve vektörler aracılığıyla yayılan hastalıkların azaltılmasına katkı sağlayabilir.
