Özbakım becerileri, çocukların günlük yaşam aktivitelerine (giyinme, soyunma, yemek yeme, ağız ve diş temizliği, tuvalet alışkanlığı gibi) katılabilmeleri için gerekli olan temel görevlerdir. Uzman Begüm Gamiş, bu becerilerin çocuk doğduğundan itibaren ebeveynleri veya bakım verenleri tarafından karşılandığını, ancak çocuğun fiziksel olgunluğa erişmesiyle birlikte bu becerileri bağımsız olarak yerine getirebilmesinin beklendiğini vurguladı.
Begüm Gamiş, “Tüm gelişim alanlarında olduğu gibi özbakım gelişiminde de, çocukların gelişim seviyelerine bağlı olarak kazanılması gereken becerilerin farklılaştığını ve bu becerilerin birbiriyle tamamlayıcı bir sıra izlediğini” belirtti. “Önemli olan, çocuğun gelişim düzeyinin farkında olarak, yapabileceği becerileri kritik dönemlerde kazanması için gerekli desteği sağlamaktır,” diye ekledi.
Yaşa Göre Özbakım Becerileri
3 Yaş
- Ellerini yıkayabilme (kurulama becerisi için zamana ihtiyaç vardır; bu nedenle gerektiğinde destek olunmalıdır).
- Çatal ve kaşık yardımı ile yemek yiyebilme (kazalara neden olmayacak araç gereçlerin seçilmesi önemlidir).
- Kendi kıyafetlerini yardımsız giyebilme (başlangıç için esnek yapıda kıyafetler tercih edilmelidir).
- Destekle fermuar kapatabilme.
4-5 Yaş
- Ellerini ve yüzünü yıkayabilme.
- Kendi giysisindeki büyük düğmeleri ilikleyebilme ve çözebilme (bu beceride düğmelerin boyutu önemlidir; becerinin tam anlamıyla oturması 6 yaş bitiminde gerçekleşecektir).
- Yemek yerken uygun araç-gereci kullanabilme.
- Sözel ipucu yardımıyla sofra kurmaya yardımcı olabilme.
- Dişlerini fırçalayabilme.
- Yardımsız giyinebilme.
- Kıyafetlerini askıya asabilme (boyunun yetişmesi için gerekli destek materyalleri kullanılabilir).
6 Yaş
- Elini yüzünü yıkayıp kurulayabilme (bedenin diğer bölgelerini yıkarken yardım gerekebilir).
- Dişlerini uygun şekilde fırçalayabilme.
- Hava durumuna uygun bir şekilde yardımsız giyinebilme ve soyunabilme.
- Ayakkabılarındaki bağcıkları bağlayabilme.
- Saçlarını uygun şekilde tarayabilme.
- Bıçakla yumuşak yiyecekleri kesebilme (özellikle bu konuda fırsatlar yaratılması önemlidir).
- İstediği kadar tabağına servis tabağından yiyecek alabilme ve kendi yiyeceğini hazırlayabilme.
- Günlük işlerden birinin –sofrayı hazırlamaya yardım gibi– sorumluluğunu alabilme.
Özbakım Becerilerinin Kazanımı İçin Tavsiyeler
Araştırma Görevlisi Begüm Gamiş, özbakım becerilerinin kazanımı için anne-babalara ve bakım verenlere önerilerini şöyle sıraladı:
- Gözlemleyin: Çocuğunuzun becerileri kritik dönemde kazanabilmesi için, fizyolojik ve sosyo-duygusal açıdan hazır olup olmadığını gözlemleyin. Bu süreçte çocuğu asla zorlamayın.
- Zaman verin, acele etmeyin: Gelişimin bir süreç olduğunu unutmayın. Çocuğa her beceriyi görmesi, denemesi ve incelemesi için zaman tanıyın; acele etmeyin. Sabırlı ve şefkatli bir tutum benimseyin.
- Basitten karmaşığa doğru bir sıra izleyin: Özbakım becerilerinin birbiriyle tamamlayıcı bir sıra takip ettiğini unutmadan, çocuğun seviyesine uygun basit adımlarla beceri kazanımına başlayın.
- Çocukların duygularını yaşamasına ve ifade etmesine fırsat verin: Duyguların ifadesi, sağlıklı bir şekilde becerilerin kazanılmasında önemli bir adımdır. Çocuklarla bol bol sohbet edin ve onları ifade etmeye teşvik edin.
- Beceriyi denemesi, incelemesi için imkân verin: Özellikle tuvalet alışkanlığının kazanımında dışkısını incelemesine müsaade edin. Çocuğun dışkısından ayrılmak istemesi doğaldır; bu konuda kendisine zaman ayırın.
- Model olun: Becerilerin kazanımında çocuğun kafasındaki soruları yanıtlayın ve model olun. Çocuğun sizi gözlemleyebilmesi için zaman tanıyın.
- İhtiyaç duyduğunda destek olun: Özbakım becerileri, çocuğun bağımsızlığını kazanmasında önemli bir adımdır. Çocuğun ihtiyaç hissettiğinde destek olun ve ona yardım edebileceğinizi belirtin.
- Beceri kazanımını kolaylaştıran materyallerden yararlanın: Her beceri için farklı materyallerle çocuğun beceriyi kazanmasını kolaylaştırmak ve süreci keyifli hale getirmek önemlidir. Çocuğun yaşı, gelişim düzeyi ve ilgi alanlarını göz önünde bulundurun.
- Kıyaslamayın: Her çocuk biriciktir ve gelişimleri de farklılık gösterir. Bireysel farklılıkları göz ardı etmeden, başka çocuklarla kıyaslamaktan kaçının.
