Evi Nomikou ve Kolumbo Volkanı
Evi Nomikou, dedesinin yıllar önce “Kolumbo parlarsa işimiz biter evladım” dediğini ilk duyduğunda daha ilkokul çağlarındaydı. O zamanlar takvimler 1980’li yılları gösteriyordu. Dedesi, Santorini adasının 8 kilometre kuzeydoğusunda, Ege Denizi’nin derinliklerinde uyuyan Kolumbo volkanından bahsediyordu. Son günlerde Santorini’de meydana gelen büyüklü küçüklü depremler, Kolumbo’nun yeniden gündeme gelmesine sebep oldu.
Santorini Kolumbo’nun Gizemlerini Gün Yüzüne Çıkardı
Günümüzde Yunanistan’ın en önde gelen deniz jeologlarından biri olan Evi Nomikou, dedesinin bu sözlerini aklından çıkarmamış olmalı ki, son yıllarda Kolumbo Volkanı ile ilgili en kapsamlı araştırmalardan birine liderlik etti. Bu araştırma, SANTORY (Santorini Deniz Zemini Volkanik Gözlemevi) adı altında gerçekleştirildi. Bilim insanları, özel su altı cihazları ve kameralar kullanarak 500 metre derinlikteki hidrotermal sıvılar ile volkanik gazları, deniz yatağındaki değişimleri ve sıcaklık dalgalanmalarını detaylı bir şekilde analiz ettiler. Sonuçlar, volkanik aktivitenin yaklaştığını gösteren “öncü olgu” olarak adlandırılan bulgularla bilim insanlarını şaşırttı.
Atina Üniversitesi Jeoloji ve Jeoçevre bölümünde görev yapan Nomikou, 2021 yılında Kathimerini gazetesine verdiği röportajda, “Bugün bile birçok insan Kolumbo’yu kara volkan olan Nea Kameni ile karıştırıyor. Kolumbo en son patladığında, ya da patlaması çıplak gözle görülebildiğinde 1650 yılıydı. Patlama sonucunda ortaya çıkan toksik gazlar, Santorini’de onlarca kişinin ve yüzlerce hayvanın ölümüne yol açmış, aynı zamanda bir tsunami oluşturmuştu. Bu olay yerel halkın hafızasına öylesine kazındı ki, nesilden nesle anlatılır oldu ve nihayetinde dedemden de bana ulaşmış oldu” ifadelerini kullanmıştı.
Nea Kameni ve Kolumbo
Nomikou’nun bahsettiği Nea Kameni, Santorini kalderasının merkezinde yer alan kara volkanıdır. Nea Kameni geçmişte oldukça aktifti; 1707-1712, 1866-1870, 1925-1928 ve 1939-1941 yılları arasında burada çeşitli patlamalar yaşandı. Bilinen son püskürmesi ise 1950 yılında meydana geldi ve su yüzeyinde bir lav kubbesi oluşumuna neden oldu. Ancak Nomikou’ya göre, Kolumbo şu anda Ege Denizi’ndeki en aktif volkan olarak değerlendirilmektedir.
Son Patlama: 1650
Santorini adası, 1650 yılında Kolumbo Volkanı’nın patlamasıyla büyük bir yıkıma uğradı. Patlamadan önceki günlerde, insanlar suyun kaynamaya ve renk değiştirmeye başladığını, denizin yüzeyinde bir koninin yükseldiğini gözlemlemişti. Ardından, alevler, yanan kayalar ve yoğun duman bulutları göğe yükselmeye başladı. Bazı kaynaklara göre, gökten yağan küller ve ponza taşları Anadolu topraklarına kadar ulaşarak 20 metre yüksekliğindeki tsunami dalgaları Santorini çevresindeki alçak kara parçalarında sellere yol açtı. Bu patlamalarda 70 kişi hayatını kaybederken, yüzlerce hayvan da telef oldu. ABD’nin Massachusetts eyaletinin Falmouth şehrinde bulunan Woods Hole Oşinografi Kurumu’ndan araştırmacı Rich Camilli, “Yarattığı doğal yıkımın ötesinde Kolumbo’nun atmosfere saçtığı karbondioksit ve diğer gazlar, Santorini’deki insanların ve hayvanların boğularak ölümüne neden oldu” dedi.
Kötülüğün Zamanı
Bu bilgiler, ilk olarak Fransız jeolog Ferdinand A. Fouque’nin 1879 yılında derlediği bir eserde yer aldı. Fouque’nin aktardığına göre, Santorini 1649 yılından itibaren güçlü depremlerle sarsılmaya başladı. Bu sarsıntılar 1650 yılının mart ayında zirveye ulaştı. 27 Eylül 1650 tarihinde, denizden yükselen “yoğun duman bulutları ve alevler” eklenerek sarsıntıları artırdı. Yükselen püskürme sütunları sık sık gözlemlenirken, bu durum “gökyüzünü gizliyor” ve yeniden yıkılıyordu. Tüm bu depremler ve volkanik etkinlikler, Yunanistan tarihine “Kötülüğün Zamanı” olarak geçti. Püskürme 6 Aralık 1650’de sona erdi, ancak krater bölgesindeki yüksek sıcaklıklar ve zayıf depremler yıllarca devam etti.
Santorini’de MÖ 1630 yılında meydana gelen başka bir volkanik patlama, “insanlık tarihinin en büyüklerinden biri” olarak nitelendiriliyor. Bu patlama, 28-41 kilometreküp maddenin püskürmesiyle sonuçlanmış ve Akrotiri’deki Minoa yerleşiminin sonunu getirmişti. Bu olay sonucunda, önceden yuvarlak olan adanın büyük bir kısmı denize gömülerek Santorini bugünkü hilal şeklini almıştır. Ancak, Helen Yayı İzleme Komitesi’ne başkanlık eden sismolog Efhtymios Lekkas, geçtiğimiz hafta yaptığı açıklamada, “Santorini volkanının 20.000 yılda bir çok büyük patlamalar yarattığının farkında olmalıyız. Son büyük patlamadan bu yana 3.000 yıl geçti. Dolayısıyla önümüzde büyük bir patlama için çok fazla zaman var.” diye belirtti.
Modern Bilim ve Tarihsel Anlatılar
Ars Technica’nın aktardığına göre, SANTORY projesi modern bilim teknolojisinin imkanlarını kullanarak Kolumbo hakkında kapsamlı bilgi sahibi olmamızı sağladı. Alman ve Yunan bilim insanlarının iş birliği ile yürütülen bu çalışmada, üç boyutlu sismik haritalar ve bilgisayar simülasyonları kullanılarak volkanik patlamanın tsunamiye yol açma sebepleri incelendi. Ekim 2023’te Nature Communications dergisinde yayımlanan makalelerinde, tsunaminin volkanik patlamanın yol açtığı toprak kaymasının bir sonucu olduğu belirtildi.
Halen Aktif ve Tehlike Yaratan Durumda
2020’li yıllarda yapılan çalışmalarda, Kolumbo’nun üzerindeki sülfit-sülfat hidrotermal bacaların, başka hiçbir yerde bulunmayan nadir mikroorganizma türlerine ev sahipliği yaptığı keşfedildi. Ayrıca, volkanın hala aktif olduğu ve tehlike yaratabileceği anlaşıldı. 2022 yılında daha önce var olduğu bilinmeyen bir magma odası keşfedildi ve bu odanın her yıl 4 milyon metreküp civarında büyüdüğü tespit edildi. Bilim insanları, bu hızla devam ederse 150 yıl içinde 1650’de püsküren hacimde magmanın burada toplanacağı sonucuna vardı. 2016’da yapılan başka bir araştırmada, 1650’de Santorini’ye çarpan tsunaminin, aynı yıl 29 Eylül’de su altında yaşanan bir patlamanın yarattığı dalgaların sonucu olduğu öne sürüldü. Ancak SANTORY araştırması, daha karmaşık bir tablo ortaya koydu.
Püskürme ve Toprak Kayması
POSEIDON adlı araştırma aracı kullanılarak yapılan gözlemlerde, Kolumbo’nun kraterinin 500 metre derinlikte ve 2,5 kilometre genişlikte olduğu belirlendi. Krater boyutları, dev bir patlama olasılığı olduğunu gösteriyor. Araştırmanın yazarlarından GEOMAR Helmholtz Okyanıs Araştırmalar Merkezi uzmanı Gareth Crutchley, volkanın konisinin yan tarafının ağır deformasyona uğradığını ve bunun volkanın kaymış olmasından kaynaklandığına inandıklarını dile getirdi. Bilim insanları ayrıca, volkanik patlamanın oluşturacağı tsunami dalgalarının 6 metreyle sınırlı kalacağını, bu hesaplamaların görgü tanıklarının bildirdiği 20 metre yükseklikteki dalgalarla uyuşmadığını bildirdi. Dalgaların kıyıya vuruşuyla ilgili simülasyonlar da görgü tanıklarının ifadeleriyle tutarlı değildi. Ancak püskürme ve toprak kayması simülasyonları bir araya getirildiğinde, tarihsel anlatılarla uyumlu bir senaryo ortaya çıkartıldı.
Santorini, Helen Yayı olarak bilinen Güney Ege Volkanik Yayı üzerinde yer alıyor ve Peloponez Yarımadası’ndan başlayarak Kiklad Adaları üzerinden Yunanistan’ın güneyine kadar uzanıyor. Geçtiğimiz hafta Yunanistan İklim Krizi ve Sivil Koruma Bakanlığı, izleme sensörlerinin adanın kalderasında “hafif sismik-volkanik aktivite” tespit ettiğini bildirdi. Bölgedeki volkanik aktiviteler 2011 yılından bu yana kayıt altına alınıyor. O dönemde 14 ay süren volkanik hareketlilik büyük bir sorun yaratmadan sona ermişti. Associated Press’in haberine göre, şu an yaşanan depremlerin volkanlarla ilişkili olmadığı görüşü hakim. Hükümet yetkilileri ve bilim insanları arasında yapılan değerlendirme toplantısında, Santorini’nin kalderasındaki sismik aktivitenin “son günlerde düşük seviyesini koruduğu” ancak Santorini ile Amorgos arasında “özellikle arttığı” bildirildi.
