Bugün, dünyanın mevcut durumu, zeki olduğu varsayılan bireylerin eseridir. Ancak, bu bireylerin kritik pozisyonlarda aldıkları kararların sıklıkla hatalı olduğunu görmek oldukça kolay. Dünya düzeninin birçok açıdan kritik bir eşikte olmasının sebeplerinden biri, zekâ kavramını çok dar bir çerçeveden ele almamız olabilir mi? Amerikan Psikoloji Derneği’nin eski başkanı ve Cornell Üniversitesi Psikoloji ve Psikometri Bölümü profesörü Dr. Robert Sternberg, bu görüşü destekleyen birçok uzmanla birlikte, günümüzde yaygın olarak kabul gören zekâ tanımının son derece sınırlı, bilimselliği sorgulanabilir ve yalnızca bireysel çıkarları gözeten bir kavram olduğunu savunuyor. Sternberg’in temsil ettiği bu düşünce akımı, zekâyı yanlış değerlendirmemizin sonucu olarak, gerçek dünya sorunlarına etkili ve akıllı çözümler üretemediğimizi vurguluyor.
Adaptif Zekâ
Zekânın ilk tanımlarından biri, değişen çevreye uyum sağlama yeteneğidir. Bu bağlamda, adaptif zekâ, bireyin sürekli olarak çevresindeki ilişkilerle güncellenen bir kavramdır. Sternberg, zekâyı tek bir IQ testi ile ölçmenin mümkün olmadığını belirtmektedir. Eğitim düzeyi yüksek olan bireyler bile, IQ’ları ne kadar yüksek olursa olsun, acil çözümler gerektiren problemlerle karşılaştıklarında yetersiz kalabilirler. Bugün, en fazla ihtiyaç duyduğumuz şey, adaptif zekâdır. Zekâ ile ilgili geçerli bir kavram, değişebilme yeteneğidir.
Adaptif Zekânın Bileşenleri
Sternberg, adaptif zekânın, koşullara uyum sağlama, değiştirme veya yeni koşullar yaratma konusundaki dört temel yetenekten oluştuğunu öne sürüyor:
- Yaratıcı Yetenekler: Anlamlı ve faydalı fikirler üretme yeteneğidir. İçinde bulunduğunuz koşulları hayal gücünüz olmadan değiştirmek mümkün değildir.
- Analitik Yetenekler: Kendi ve başkalarının fikirlerinin geçerliliğini değerlendirmekte kullanılır. Mevcut koşullarda neyin işe yarayıp neyin yaramadığını analiz ederiz.
- Pratik Yetenekler: Koşulları değiştirirken kendi fikirlerimizi uygulamak ve başkalarını bu değişikliklere ikna etmek için gereken yeteneklerdir.
- Bilgeliğe Dayanan Yetenekler: Fikirlerimizin toplumsal bir yarar sağlaması için kullanılır. Bu yetenek, kısa ve uzun vadede bireysel çıkarlarla toplumsal çıkarlar arasında denge kurmamıza yardımcı olur.
COVID-19 aşısının geliştirilme süreci, bu dört yeteneğin nasıl ve nerede kullanılacağına dair harika bir örnek teşkil etmektedir. Yeni mRNA aşısının geliştirilmesi, yaratıcılığın somut bir örneğidir. Aşı denemelerinin bilimsel olarak sağlam ve eksiksiz olması, analitik yeteneğin bir ürünüdür. Araştırma sonucunda ortaya çıkan aşıların geniş çapta üretilmesi ve dağıtılması, pratik yetenek gerektirir. Bilgelik gerektiren yeteneklere gelince, karar vericilerin bazı bireylerin aşı karşıtı tutumlarına hoşgörü göstermesi gerekmektedir. Aşının yalnızca bireyler için değil, toplumsal sağlık için de gerekli olduğu gerçeğini toplumlara kabul ettirmek ise bilgeliğe dayanan zekâ gerektirir.
Bilgelik İhtiyacı
Robert J. Sternberg, COVID-19 pandemisinin, geleneksel zekâ kavramının artık geçerliliğini yitirdiğine dair bir uyarı olduğunu ifade ediyor: “Bu dar kapsamlı, modası geçmiş ve bireyselliği besleyen zekâ anlayışından kurtulmamız elzem. Aksi takdirde, yok oluş kaçınılmaz olacaktır. Zekâyı yalnızca bireysel hedeflere ulaşmak için değil, aynı zamanda olumlu toplumsal hedeflere ulaşmak için bir yetenek olarak düşünmek önemlidir. Küresel iklim değişikliği, pandemiler ve çevre kirliliği gibi sorunlarla başa çıkabilmek için aşırı bireysellikten uzaklaşmalıyız; aksi takdirde Einstein’ın IQ’suna sahip olsanız bile bu durum sizi yok olmaktan kurtaramaz.”
