Cumhuriyetin Eğitim Mirası
Cumhuriyetin devraldığı eğitim mirası, o dönemde oldukça endişe verici bir tablo sergiliyordu. 1923 yılının sonlarında Türk eğitim sisteminin durumu, karanlık bir manzara sunuyordu. Ülkenin 12 milyon nüfusunun yalnızca yaklaşık bir milyonu okuryazar durumdaydı. 40 bin köyün 37 bininde hem okul hem de öğretmen yoktu. Eğitim çağındaki çocukların yalnızca dörtte biri okula gidebiliyordu. Ülke genelinde sadece 4 bin 894 ilkokul, 72 ortaokul, 23 lise ve 64 meslek okulu mevcuttu. Ortaokullarda 5 bin 905, liselerde ise bin 241 öğrenci eğitim alıyordu. Üniversite statüsünde olan bir Darülfünun ve sekiz yüksekokul bulunuyordu. Yükseköğretimdeki öğrenci sayısı yalnızca 2 bin 837 iken, 479 medresede 18 bin öğrenci kayıtlıydı.
Peki, Cumhuriyetin kuruluşuyla birlikte eğitim sisteminde ne gibi değişiklikler gerçekleştirildi? Bu sorunun yanıtını Prof. Dr. İsa Eşme şöyle açıklıyor: “Cumhuriyet, devraldığı sorunların çözümünde eğitime öncelik verdi. İzlenecek eğitim, akıl ve bilime dayalı olmalıydı. Bu hedefe ulaşmak için 3 Mart 1924’te gerçekleştirilen Öğretim Birliği Devrimi ile eğitim, laik ve bilimsel bir temele oturtuldu. 1 Kasım 1928’deki Harf Devrimi ile okuryazarlığın önü açıldı; Türk diline dönüş sağlandı ve Batı uygarlığına geçiş kolaylaştırıldı. 1930’lu yılların başlarında 14 milyon civarındaki nüfusun 3 milyonu şehir ve kasabalarda, 11 milyonu ise köylerde yaşıyordu. Böyle bir durumda yeni bir eğitim devrimi, yeni bir atılım gerekiyordu. Bu atılım, Cumhuriyetin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk’ün önerisiyle 1936 yılında ‘Eğitmen Kursları’ denemesi ile başlatılan ‘Köy Enstitüleri’ projesi ile gerçekleştirilecekti.”
Köy Enstitüleri, kısa sürede büyük başarılar gösterdi ve yüzyıllardır okul ve öğretmen görmeyen binlerce köy, eğitimle tanıştı. Peki, daha sonra neler oldu? İsa Hoca’dan dinleyelim: “Cumhuriyet, akıl ve bilime dayanan laik bir eğitim sistemi ile çağdaş dünya ile uyumlu bir kuşak yetiştirmek istiyordu. Benimsenen eğitim sistemiyle aklın ve bilimin rehberliğini özümsemiş, Cumhuriyet değerlerine ve ülke sorunlarına duyarlı, özgür düşünen, hakkını arayan, fikri hür, vicdanı hür, irfanı hür yurttaşlar yetiştirilmesi hedeflenmişti. Cumhuriyetin ilk 70-80 yılında, verilen bazı ödünlere rağmen, bu hedef büyük ölçüde başarıldı ve ülkemiz bulunduğu coğrafyada örnek bir ülke haline geldi. Ancak son 20 yılda uygulanmak istenen eğitim sistemi ile nasıl bir yurttaş yetiştirilmek isteniyor? ‘Dindar, muhafazakâr, ait olduğu grubun değerlerine duyarlı, itaatkâr, biat kültürünü benimseyen, eleştirel düşünceye kapalı, ait olduğu grubun emirlerine bağlı’ bir yurttaş.”
‘BÜYÜK İDEALİSTLERDİK’
1992 yılında röportaj yaptığım Cumhuriyetin ilk öğretmenlerinden Melahat Togar, eğitime verilen büyük önemin, bu alanda gerçekleştirilen atılımların canlı bir kanıtı olduğuna dikkat çekiyor. Çapa Öğretmen Okulu’ndan 1928 yılında mezun olan Togar ve sınıf arkadaşları, Cumhuriyetin ilk öğretmenleri oldular; Reşat Nuri Güntekin’in “Çalıkuşu” romanındaki Feride’yi kendilerine örnek alarak Anadolu’ya ışık vermek için yola çıktılar. Çapa Öğretmen Okulu’nu bitirdikten sonra sınav kazanarak öğrenimine devam etmek üzere Almanya’ya gönderilen Togar, eğitimini tamamladıktan sonra Haydarpaşa Erkek Lisesi’ne öğretmen olarak atanıyor. Gerisini röportajdan dinleyelim: “Ailem karşı çıktı, ‘Kız mektebine geç’ dediler. Ama Atatürk, kadın hocaların erkek mekteplerine verilmesini ve böylece bir yakınlık kurulmasını istiyordu. Ben birçok güçlüğe göğüs gererek Haydarpaşa Erkek Lisesi’nde 6 yıl çalıştım. Biz Cumhuriyet çocuklarıydık, büyük idealistlerdik. Öğrencilerimizi iyi yetiştirmek için çırpınıyorduk. Bize yatırım yapıldı. Avrupa’ya gittik. Her zaman çok çalışmak, topluma hizmet etmek zorunluluğu duydum.”
