Reuters: COVAX Projesi Birçok Riskle Karşı Karşıya
Proje, aşıların tedarikinden finansmanına ve sözleşme koşullarına kadar çeşitli risklerle yüz yüze.
Reuters haber ajansına ulaşan iç yazışmalar, yoksul ülkelerde Covid-19 aşılaması için oluşturulan küresel platform olan COVAX’ın başarısız olma ihtimalinin oldukça yüksek olduğunu ortaya koyuyor. Eğer bazı mevcut sorunlar giderilmezse, 2024 yılına kadar milyarlarca insanın aşılanmamış kalabileceği belirtiliyor. Dünya Sağlık Örgütü (WHO) tarafından oluşturulan COVAX, dünyanın orta ve düşük gelirli ülkelerinde yaşayan milyarlarca insanın koronavirüse karşı aşılanabilmesi için küresel çabaların merkezinde yer alıyor. COVAX, 2021 yılının sonuna kadar çoğu Afrika, Asya ve Latin Amerika’da bulunan orta ve düşük gelirli 91 ülkeye en az 2 milyar doz aşı ulaştırmayı ve bu hastalık karşısında en savunmasız insanların yüzde 20’sinin aşılanmasını sağlamayı hedefliyor. Ancak, Reuters muhabirlerinin elde ettiği iç yazışmalara göre, COVAX çalışanları fon eksikliği, arz belirsizlikleri ve karmaşık sözleşmelerin yarattığı bürokrasi gibi nedenlerle bu hedefe ulaşmanın imkansız olduğunu ifade ediyorlar.
REUTERS HANGİ BELGELERE ULAŞTI?
COVAX projesine, WHO ile birlikte, hükümetler, ilaç şirketleri, yardım kuruluşları ve diğer bazı uluslararası örgütlerden oluşan Gavi-co adlı bir ittifak öncülük ediyor. Gavi-co yönetim kuruluna sunulan bir iç raporda uzmanlar “Başarılı bir COVAX hizmeti oluşturulamaması riski çok yüksek” ifadesini kullanıyor. Bu rapor ve diğer belgeler, 15-17 Aralık tarihleri arasında yapılan Gavi yönetim kurulu toplantısında ele alınıyor.
Belgelerde, ucuz aşıların hangi hızda kullanıma girebileceği ve fonların sağlanıp sağlanamayacağı konusunda belirsizliklerin bulunduğu kaydediliyor.
Bir belgede, bu hizmetin başarılı olamaması durumunda yoksul ülkelerde yaşayan milyarlarca kişinin 2024 yılına kadar aşıya erişememesi olasılığına dikkat çekiliyor. Başarısızlık riskinin, projenin hızlı bir şekilde kurulmasından ve şimdiye kadar benzeri görülmemiş bir işi başarmaya çalışmasından kaynaklandığı vurgulanıyor. “Risklerin boyutları ve giderilme yolları konusunda tam bir netlik sağlanıncaya kadar, mevcut tehlikeler risk toleransı eşiğinin ötesinde görünüyor” deniyor ve riskleri göz önünde bulundurmak için yoğun bir çaba gösterilmesi öneriliyor.
MALİ RİSKLERİ KİM DEĞERLENDİRDİ?
Gavi, COVAX projesinin mali risklerini ve bu risklerin giderilmesi yönünde atılması gereken adımları değerlendirmesi için Citigroup ile anlaşma yaptı. Gavi yönetim kuruluna sunulan 25 Kasım tarihli belgede, Citi uzmanları projenin karşılaştığı en büyük risklerden birinin, tedarik sözleşmelerinde, ülkelere COVAX kapsamında sipariş ettikleri aşıları almama hakkı tanıyan maddeler olduğunu belirtiyorlar.
Aşı arzı ve talebi arasındaki potansiyel uyumsuzluğun yarattığı riskin, piyasa veya Dünya Bankası gibi çok uluslu bankalar tarafından etkili bir şekilde giderilemeyeceği ifade ediliyor. Bunun için ya sözleşmelerin değiştirilmesi ya da Gavi içinde riski emebilecek bir fon yapısı oluşturulması gerektiği savunuluyor. Gavi sözcüsü, Reuters ajansının belgelerdeki kaygılarla ilgili sorularına yanıt verirken, “Hedeflerimize ulaşabileceğimize güveniyoruz” dedi. Ayrıca, “Bu kadar büyük ve karmaşık bir taahhütün içerdiği riskleri değerlendirmemek ve bunları giderecek politikalar ve araçlar geliştirmemek sorumsuzluk olurdu” diye de ekledi. Dünya Sağlık Örgütü ise soruları yanıtlamadı; geçmişte COVAX projesiyle ilgili açıklamalar genellikle Gavi tarafından yapılmıştı. Risk değerlendirmesini yapan Citibank ise, “Mali danışmanları olarak biz Gavi’yi, COVAX projesiyle ilgili planlamada çeşitli senaryolara hazırlamak ve potansiyel riskleri azaltacak önlemleri almasına yardımcı olmakla yükümlüyüz” açıklamasında bulundu.
TEDARİK ANLAŞMALARI NASIL YAPILDI?
COVAX, Pfizer-BioNTech ya da Moderna gibi daha yüksek maliyetli yeni teknolojilere dayanan pahalı aşılar yerine daha ucuz aşılar kullanmayı planlıyor ancak bu planlar henüz onay bekliyor. Pfizer aşısı birçok ülkede acil durum kullanımı iznini aldı ve aşılama süreci İngiltere ve ABD’de başladı. Moderna aşısının da benzer şekilde çok kısa bir sürede onay alması bekleniyor. COVAX şu ana kadar AstraZeneca, Novavax ve Sanofi aşı adayları ile toplamda 400 milyon dozluk tedarik anlaşmaları yapmış durumda ve Gavi belgelerine göre yüzlerce milyon doz daha ısmarlama seçeneğini açık tutuyor. Ancak, bu üç firma da klinik deneylerinde bazı gecikmeler yaşıyor ve bu durum onay aşamasına 2021’in ikinci yarısında, belki de daha geç ulaşmalarına neden olabilir. Bu gecikme, COVAX’ın daha pahalı aşıları kullanmak zorunda kalmasına yol açarak maliyet hesaplarını köklü bir şekilde değiştirebilir.
COVAX projesi belgelerinden birinde, bir doz aşının ortalama maliyetinin 5 dolar 20 sent olacağı varsayımına dayandığı belirtiliyor. Ancak, Pfizer aşısının bir dozu 18,40-19,50 dolar arasında, Moderna aşısı ise 25 ila 37 dolara mal olmakta. Ayrıca, COVAX, normal soğutma koşullarında depolanabilen aşıları beklediğinden, aşırı soğukta muhafaza edilmesi gereken Pfizer aşısının dağıtımı için yoksul ülkelerde altyapı oluşturmaya henüz girişmiş değil. Salı günü, bir üst düzey WHO yetkilisi, Pfizer ve Moderna ile piyasa fiyatının altında, aşıların ilk etapta yoksul ülkelerde kullanılmasına dair görüşmeler yapıldığını bildirdi. Öte yandan, dünya genelinde başka aşı çalışmalarının da yürütüldüğü ve COVAX’ın bu çalışmaları da kapsayacak şekilde planlarını esnetmek istediği ifade ediliyor.
MALİ SIKINTILARIN BOYUTLARI NE?
COVAX, küresel aşılama kampanyası için şu ana kadar 2 milyar 100 milyon dolar topladı, ancak yoksul ülkelerin nüfusunun en az yüzde 20’sini aşılama hedefini gerçekleştirebilmek için ek olarak 4 milyar 900 milyon dolara daha ihtiyaç duyduğunu belirtiyor. Belgeler, aşı fiyatlarının tahminlerden daha yüksek olması, tedarikte gecikmeler yaşanması veya ek fonların sağlanamaması durumunda COVAX’ın başarıya ulaşamama riskinin yüksek olduğunu vurguluyor. Şu ana kadar İngiltere ve Avrupa Birliği ülkeleri, COVAX’ın en büyük bağışçıları oldu. ABD ve Çin ise henüz mali bir taahhütte bulunmadı. Dünya Bankası ve diğer çok uluslu mali kurumlar, yoksul ülkelere COVAX aracılığıyla aşı almaları için düşük faizli krediler teklif ediyor.
Buna ek olarak, COVAX gelecek yıl para toplayabilmek için aşı tahvilleri çıkarıyor ve bu tahvillerin gelecek yıl 1,5 milyar dolar daha getirebileceği düşünülüyor. Ayrıca, Bill ve Melinda Gates Vakfı gibi özel bağışçılar da fona katkıda bulunuyor. Ancak en iyimser mali senaryoda bile COVAX’ın hedeflerine ulaşamama riski bulunuyor. Belgeler, karmaşık anlaşma süreçlerinin yol açtığı orantısız risklerin bu başarısızlığın önemli bir nedeni olduğunu gösteriyor. COVAX, aşı üreticisi firmalarla ön sipariş anlaşmaları yapıyor ve bu siparişlerin bedelinin ya bağışçılar ya da aşıların gideceği ülkeler tarafından karşılanması gerekiyor. Ancak, COVAX sözleşmelerinin koşullarına göre, ülkeler başka aşıları tercih etme ya da alternatif yollarla daha hızlı veya daha ucuz aşı bulma durumunda, önceden sipariş edilmiş aşıları almak zorunda kalmıyorlar. Küresel aşı girişimi ayrıca, ülkelerin sipariş ettikleri aşıların bedelini ödeyememeleri veya sürü bağışıklığının çok çabuk gelişmesi nedeniyle aşıya ihtiyaç kalmaması gibi risklerle de karşı karşıya. Risk değerlendirmesini yapan Citigroup, yapılanmanın bu risklere karşı gerekirse tedarik anlaşmalarını değiştirmek yoluyla önlemler almasını öneriyor.
