ABD’de Kırmızı Boya No. 3’ün Yasaklanması
Petrol türevlerinden üretilen ve kimyasal olarak eritrosin olarak bilinen Kırmızı Boya No. 3’ün kullanımı, Amerika Birleşik Devletleri’nde yasaklandı. Yiyecek ve içeceklere kiraz kırmızısı bir renk vermek için yaygın olarak kullanılan bu sentetik katkı maddesinin, 30 yıldan fazla bir süre önce sıçanlarda kansere neden olduğunun tespit edilmesinin ardından, ABD Gıda ve İlaç Dairesi (FDA) geçtiğimiz günlerde bu boyanın gıda ve ilaçlarda kullanımına ilişkin yetkiyi iptal etme kararı aldı. Kırmızı Boya No. 3’ün yasaklanmasının ardından, gözler diğer katkı maddelerine çevrildi ve özellikle Kırmızı Boya No. 40 başta olmak üzere ABD’de yaygın olarak kullanılan beş renk katkı maddesinin güvenliği sorgulanmaya başlandı.
ABD’de Neden Böyle Bir Karar Alındı?
Prof. Dr. Alev Keser, Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Beslenme ve Diyetetik Bölümü Öğretim Üyesi, No. 3 ve diğer katkı maddeleri hakkında bilinmesi gereken detayları açıklıyor.
No. 3 Tam Olarak Nedir? ABD’de Neden Yasaklandı?
No. 3, kimyasal adıyla Eritrosin (E127), parlak kiraz kırmızısı bir renk veren sentetik gıda boyasıdır. Genellikle şekerlemeler, kekler, jöleler, dondurulmuş tatlılar, kremalar, dondurmalar, meyve aromalı içecekler ve işlenmiş et ürünlerinde kullanılmaktadır. Bunun yanı sıra, tabletler, kapsüller, rujlar ve allıklar gibi bazı ilaç ve kozmetik ürünlerde de yer almaktadır.
Bu boya, kömür katranından elde edilen kimyasal maddelerle üretilmektedir. Ancak sağlık üzerindeki olumsuz etkileri nedeniyle No. 3, ABD’de kozmetik ürünlerde 1990 yılında yasaklanmıştır. 15 Ocak 2025 tarihinde ise Amerikan Gıda ve İlaç Dairesi (FDA), bu boyanın gıda ve ağız yoluyla alınan ilaçlarda kullanımını yasaklamıştır. Üreticilerin ürünlerini yeniden formüle etmeleri için gıdalar için Ocak 2027’ye, ilaçlar için ise Ocak 2028’e kadar süre tanınmıştır.
No. 3 Türkiye’de Kullanılıyor mu?
Türkiye’de No. 3, ürün etiketlerinde E127 kodu ile belirtilme şartıyla çeşitli gıda ve ilaç ürünlerinde renklendirici olarak kullanılmaktadır. Özellikle şekerlemeler, pasta süslemeleri, kekler ve bisküviler gibi fırın ürünlerinde kırmızı ve pembe tonları elde etmek için tercih edilmektedir. Ayrıca, dondurma ve aromalı süt ürünlerinde de renklendirici olarak yer alabilir. Meyve suları, gazlı içecekler ve kokteyl karışımları gibi içeceklerde de E127’ye rastlanmaktadır. Bunun yanı sıra, bazı ilaç tabletlerinin kaplamalarında ve öksürük şuruplarında da kullanıldığı bilinmektedir.
Avrupa, Avustralya ve Yeni Zelanda’da gıda amaçlı kullanımı yasaklanmış olan bu boyanın, yalnızca süsleme amaçlı kullanılan maraschino kirazı için istisna oluşturduğu belirtilmektedir. Birçok gıda üreticisi, pancar, kırmızı lahana ve böceklerden elde edilen doğal gıda boyalarını benimsemiş olsa da, Kırmızı Boya No. 3, şeker mısır, sarı pirinç, patates püresi ve çocuklara yönelik besleyici shake’ler gibi çok sayıda tüketici ürününde hala yer almaktadır.
No. 3’ün Sağlığa Olan Zararları Nelerdir?
- Tiroid Üzerindeki Etkileri: No. 3’ün en büyük sağlık riski, tiroid bezi üzerindeki etkileridir. Araştırmalar, bu boyanın tiroid hormonlarının üretimini bozarak iyot alımını engellediğini göstermiştir. Hayvan deneylerinde, eritrosine uzun süre maruz kalan sıçanlarda tiroid tümörleri geliştiği gözlemlenmiştir.
- DNA Hasarı ve Oksidatif Stres: Bu boya, DNA hasarına neden olabilecek genotoksik özellikler sergileyebilir ve vücutta oksidatif stres oluşturarak hücrelere zarar verebilir. Özellikle tiroid ve böbrek üstü bezlerinde tümör oluşumu ile bağlantılı olduğu düşünülmektedir.
- Sinir Sistemi Üzerindeki Etkileri: Yeni araştırmalar, No. 3’ün öğrenme ve hafıza süreçlerini olumsuz etkileyebileceğini, sinir hücreleri arasındaki iletişimi bozarak nörodejeneratif hastalıklarla ilişkili olabileceğini göstermektedir.
- Alerjik Reaksiyonlar: Bağışıklık sistemini aşırı uyararak alerjik reaksiyonlara yol açabileceği ve çapraz reaktivite nedeniyle diğer gıda boyalarına duyarlı bireylerde alerjiye sebep olabileceği rapor edilmiştir.
ABD’de Sorgulanan Diğer Gıda Katkı Maddeleri Türkiye’de Kullanılıyor mu?
Kırmızı Boya No. 40 (Allura Red, E129), Sarı Boya No. 5 (Tartrazin, E102), Sarı Boya No. 6 (Sunset Yellow, E110), Mavi Boya No. 1 (Brilliant Blue, E133) ve Mavi Boya No. 2 (Indigotin, E132) Türkiye’de ilgili mevzuata uygun ölçülerde ve etikette E kodunu belirtmek şartıyla kullanılmaktadır.
Bu Maddeler Hangi Ürünlerde Yer Alıyor?
- Kırmızı Boya No. 40: Şekerlemeler, dondurma, kek, bisküvi, içecekler, jöleler, reçeller, soslar ve şurup gibi tatlı ve kırmızı/pembe renkli ürünlerde kullanılabilir.
- Sarı Boya No. 5: Meyve suları, gazlı içecekler, enerji ve sporcu içecekleri, toz içecek karışımları, aromalı içecekler ve hardal, salata sosu, sakız gibi ürünlerde yer alabilmektedir.
- Sarı Boya No. 6: Gazlı içecekler, meyve suları, sporcu içecekleri, şekerlemeler, hazır tatlılar, soslar, kekler ve bisküvilerde kullanılabilir.
- Mavi Boya No. 1: Gazlı içecekler, aromalı sular ve sporcu içecekleri, dondurmalar, buzlu tatlılar ve pasta jelleri gibi soğuk tatlılarla, çeşitli şekerlemelerde ve sakızlarda bulunabilir.
- Mavi Boya No. 2: Meyve aromalı içecekler, alkollü kokteyller, şekerlemeler, dondurulmuş tatlılar ve pasta süsleri gibi ürünlerde kullanılmakta, ayrıca kozmetik ve ilaç kaplamalarında da görülebilir.
Bu Gıda Katkı Maddelerinin Sağlık Riskleri Nedir?
- No. 40: Bağırsak sağlığı, bağışıklık sistemi ve DNA hasarı ile ilişkili potansiyel sağlık riskleri nedeniyle tartışmalıdır. Bağırsakta inflamasyonu artırarak kolit gibi hastalıkları tetikleyebileceği ve DNA hasarına yol açarak kanser riskini artırabileceği bildirilmiştir.
- Sarı Boya No. 5: Endokrin bozucu etkilere neden olabileceği bildirilmektedir. Hormon reseptörlerine bağlanarak östrojen benzeri etkiler gösterebileceği, hormon üretimini ve metabolizmasını bozabileceği öne sürülmektedir.
- Sarı Boya No. 6: Histamin salınımını tetikleyerek alerji ve astım semptomlarını şiddetlendirebilir.
- Mavi Boya No. 1: Yüksek dozlarda sitotoksik ve genotoksik potansiyel taşıdığı görülmüştür.
- Mavi Boya No. 2: Güvenli kabul edilse de bazı çalışmalar hücre çoğalmasını azalttığını ve tümör hücrelerinde büyümeyi baskılayabileceğini göstermektedir.
Gıda Boyaları Yerine Kullanılabilecek Sağlıklı Alternatifler Var mı?
Kırmızı renk için pancar ekstreleri, hibiskus özü ve çilek, böğürtlen, ahududu, nar gibi kırmızı meyve özleri doğal renk verici olarak kullanılabilir. Sarı tonları elde etmek için zerdeçal (kurkumin), safran, papaya ve havuç suyu veya özütü kullanılabilir. Mavi renk için spirulina (mavi-yeşil alg) ve kelebek bezelye çiçeği doğal alternatifler arasındadır. Bu doğal renk kaynakları yalnızca gıdalara renk vermekle kalmaz, aynı zamanda antioksidan açısından zengin olup, sağlık üzerinde olumlu etkiler gösterebilir. Sentetik boyalara kıyasla alerji riskini azaltır, bağışıklık sistemini destekler ve toksik etkilere yol açmaz.
Gıda Katkı Maddelerinin Türkiye’de Yasaklanması Söz Konusu Mu?
Türkiye’de gıda katkı maddelerinin kullanımı, Türk Gıda Kodeksi ve Tarım ve Orman Bakanlığı tarafından belirlenen düzenlemeler çerçevesinde denetlenmektedir. Şu an için Türkiye’de belirli gıda katkı maddelerinin yasaklanmasına yönelik resmi bir karar bulunmamakla birlikte, bilimsel araştırmalar ve uluslararası düzenlemeler doğrultusunda bazı katkı maddeleri üzerinde yeniden değerlendirme yapılması mümkündür. Türkiye’de, katkı maddeleri ambalajlarda yalnızca E kodları veya tam isimleri ile belirtilmektedir. Bu nedenle, gıda boyalarının potansiyel sağlık etkilerine dair herhangi bir uyarı etiketi zorunluluğu bulunmamaktadır. Ancak Avrupa Birliği’nde, özellikle Allura Red AC (E129), Tartrazin (E102), Sunset Yellow (E110), Ponceau 4R (E124), Quinoline Yellow (E104) ve Carmoisine (E122) gibi sentetik gıda boyaları içeren ürünlerde “Çocukların aktivite ve dikkat düzeyi üzerinde olumsuz etkileri olabilir” şeklinde bir uyarı etiketi bulunması zorunludur.
