Yeni bir araştırma, İngiltere ve Galler’deki su samurlarının bünyesinde PFAS (perfloroalkil ve polifloroalkil maddeler) adı verilen zehirli kimyasallara rastlandığını ortaya koydu. Peki, yapışmaz tencerelerden gıda ambalajlarına kadar yaygın olarak kullanılan bu maddeler neden “sonsuz kimyasallar” olarak adlandırılıyor?
PFAS, su geçirmez giysiler, kozmetik ürünler, leke tutmayan mobilyalar ve yangın önleyiciler gibi birçok üründe karşımıza çıkmaktadır. Bu kimyasalların hamilelik sorunları, karaciğer hastalığı, kanser ve diğer sağlık sorunları ile bağlantılı olduğu bilimsel olarak kanıtlanmıştır.
PFAS Nedir ve Neden Sonsuz Kimyasallar Olarak Anılıyor?
1940’ların sonlarından beri kullanılan PFAS, 5 binden fazla çeşidi ile farklı ürünlerde karşımıza çıkmaktadır. Bu maddeler, ürünlerin suya, yağa ve lekeye dayanıklı olmasına olanak tanır. Doğada çok uzun süre kalarak “sonsuz kimyasallar” olarak anılmalarının nedeni bu kalıcılıklarıdır. PFAS, balıkları zehirleyerek, daha sonra bu zehirli maddelerin hayvanlar ve insanlar aracılığıyla vücuda girmesine neden olmaktadır.
Bu maddeler, çeşitli yollarla doğaya sızarak çevre kirliliğine yol açabilir. Kanalizasyon sistemleri aracılığıyla su kaynaklarına ulaşan PFAS, tarım arazilerindeki çamurlar yoluyla nehirlere taşınabilmektedir. Ayrıca, fabrikalar ve çöplükler de bu tehlikeli kimyasalların doğaya sızdığı diğer kaynaklardır.
Su Samurlarında PFAS Bulguları
Araştırmacılar, 2007 ve 2009 yılları arasında ölü bulunan 50 su samurunu inceledi ve bu hayvanların hepsinde PFAS tespit etti. İnceleme sırasında, hayvanların %80’inin karaciğerinde en az 12 farklı kimyasal türü bulundu. 2014-2019 yılları arasında yapılan Su Samuru Projesi adı verilen başka bir çalışmada ise, ölen hayvanların tümünde iki tür PFAS bulundu. Bu iki tür, zaten kullanımı sınırlı olan PFAS çeşitleridir.
Cardiff Üniversitesi’nde doktora öğrencisi ve çalışmanın baş yazarı olan Emily O’Rourke, su samurlarının “bekçi” türler olduğunu belirterek, bu hayvanların İngiltere’deki tatlı su kaynaklarındaki yaygın çevre kirliliğini yansıttığını ifade ediyor. Ancak, su samurlarında bulunan kimyasalların konsantrasyonlarının hayvanlara zarar verecek kadar yüksek olup olmadığı net değil. Zira bu hayvanların çoğu yol kazaları sonucu ölmüş ve bu nedenle kimyasalların sağlıkları üzerindeki kesin etkisi bilinmemektedir.
PFAS’ların Geleceği
O’Rourke, PFAS’ların “yıllar boyunca” doğada kalacağını vurguluyor. “Giysileri yıkarken veya lavaboda bir şeyler yıkarken, PFAS’ları kanalizasyona gönderiyoruz. Ancak arıtma sistemleri çok eski olduğu için bu kimyasalları temizlemek mümkün olmuyor. Ayrıca, kanalizasyon çamurunda da tutuluyorlar.” diye ekliyor. Şu anda kullanımda olan 5 binden fazla farklı PFAS türü bulunmaktadır. Ancak bu kimyasallara yönelik düzenlemeler, genellikle tek tek tür bazında yapılmaktadır. O’Rourke, bunun yerine gruplar halinde düzenlemelerin yapılması gerektiğine inanıyor.
Danimarka, yakın zamanda fast food ambalajları gibi gıda ile temas eden kağıtlarda PFAS kullanımını yasakladı. Ancak dünya genelinde PFAS kısıtlamaları hala sınırlıdır. Geçen Temmuz ayında, ABD’nin Maine eyaleti, 2030’dan itibaren PFAS içeren ürünlerin satışını yasaklayarak bu konuda bir ilke imza atmıştır. Maine’de, bu tarihten itibaren PFAS’lar, belirli tıbbi ürünler için kaçınılmaz bir şekilde kullanılmaya devam edilebilecektir. Aynı dönemde, Almanya, Danimarka, Hollanda, Norveç ve İsveç, Avrupa Kimyasallar Ajansı’na (ECHA) PFAS’ın kısıtlanması için resmi taleplerini iletmiştir.
PFAS Alternatifleri ve Üreticilerin Durumu
Üreticiler açısından PFAS kullanımı karmaşık bir tablo çizmektedir. Bazı üreticilerin PFAS kullandıklarının farkında bile olmadıkları, bazıları için ise alternatif bulmanın daha kolay olduğu görülmektedir. Örneğin, Ikea tüm mobilyalarının üretiminde PFAS kullanımını durdurmuştur. Tekstil sektöründeki bazı şirketler, PFAS içeren malzemeleri, insan sağlığı için görece daha az zararlı olan başka malzemelerle değiştirmektedir.
İsveçli OrganoClick adlı bir şirket, su geçirmez giysilerde yaygın olarak kullanılan PFAS türü olan PTFE’ye (Politetrafloroetilen) alternatif bir malzeme geliştirmiştir. PTFE, DuPont’un 1941’de patentini aldığı ve çok çeşitli alanlarda kullanılan bir madde olup, hidrofobik özelliği nedeniyle suyu itmektedir. NASA, 1960’larda PTFE’yi uzay giysilerinde kullanmaya başlamıştır. Ancak OrganoClick’in CEO’su Mårten Helberg, montların yağmur geçirmemesi için bu kimyasala ihtiyaç olmadığını savunmaktadır.
PTFE’nin yanı sıra, yapışmaz pişirme kaplarında da kullanılmaktadır. Bunun yerine dökme demir, paslanmaz çelik ve seramik yapışmaz tavalar tercih edilebilir. PFAS kaplı tavalar, genellikle daha pahalı olabilir; ancak daha uzun ömürlü ve daha güvenli olmaları nedeniyle daha iyi bir alternatif sunmaktadır.
Ayrıca, PFAS ve diğer kimyasalları içermeyen yangın söndürme köpükleri gibi ürünler, yeni kullanım alışkanlıkları gerektirmektedir. PFAS içermeyen ürünlerin onaylanması sürecinde, GreenScreen programının yöneticisi Shari Franjevic, “Havaalanlarında PFAS içermeyen ürünler kullanılıyor ve kullanıcılar, performanstan memnun kalıyor.” diyerek bu ürünlerin etkinliğine dikkat çekmektedir. “PFAS içermeyen ürünler, PFAS içerenlerle kıyaslandığında farklı performans gösterse de, çoğu durumda yeterli kapasiteleri olduğunu görmekteyiz.” diyor.
Tüm bu gelişmelere paralel olarak, İsveçli kar amacı gütmeyen kuruluş ChemSec‘in kıdemli kimyasallar ve iş danışmanı Jonatan Kleimark, PFAS çeşitlerinin çok farklı şekillerde kullanıldığını belirterek, bunların yerini alacak birçok alternatife ihtiyaç duyulduğunu ifade ediyor. “Bu farklı kullanımları keşfetmek için çok fazla araştırmaya ihtiyacımız var.” şeklinde ekliyor.
